Manastir Stara Pavlica se nalazi u selu Pavlici, na stenovitoj zaravni iznad Ibra, 6 km severno od Raške. Pretpostavlja se da potiče iz prednemanjićke ere ili je podignut na samom početku njihove vladavine Nemanjića, krajem XII veka. Manastir se prvi put pominje se u darovnoj povelji kralja Stefana Prvovenčanog, a delovi njegove crkve su obnovljeni tokom 70-ih godina XX veka.

U sklopu manastira se nalazi crkva posvećena svetim apostolima Petru i Pavlu. Ne zna se tačno ko je podigao ovu crkvu. Stilske analize na osnovu analogije sa drugim objektima u Grčkoj, koji imaju sličan arhitektonski koncept, su temelj tvrdnji da je crkva bila tu ranije nego što je Stefan Nemanja došao u Ibarsku dolinu. Stara Pavlica ima u osnovi oblik jednobrodne bazilike, krstastog raspona, sa kubetom i četiri stuba. Na istočnoj strani imala je tri apside, srednja je bila najveća. Imala je trostrani oblik sa prozorima, dok su leva i desna bile manje i bez prozora. Kamen, cigla i opeka predstavljaju osnovni građevinski materijal. U Staroj Pavlici se nalaze i fragmentarno sačuvane freske, koje poseduju nesumnjivu likovnu vrednost.

U blizini manastira Stara Pavlica se nalazi i manastir Nova Pavlica, koji su krajem XIV veka podigli braća Musići kao svoju zadužbinu u koju se povukla i zamonašila njihova majka i sestra kneza Lazara (1371—1389) Dragana.

Đurđevi stupovi kod Novog Pazara

Prema Stefanu Prvovenčanom manastir je ispunjenje zaveta njegovog oca: dok je Nemanja bio zatočen u pećini, zavetovao se Svetom Georgiju da će mu, ako ga spase, sazidati crkvu. Posle crkve, Nemanja je sazidao i trpezariju, zgradu za stanovanje i cisterne, ogradio je manastir zidom sa odbrambenom kulom.

Na ktitorskoj ploči piše da je gradnja završena 1171. godine.

Drugi ktitor Đurđevih stupova, kralj Dragutin, dogradio je crkvu. Crkva je jednobrodna, sa trodelnim oltarom, naosom i bočno postavljenim vestibilima, te pripratom sa dve kule – prvi primerak i osnova Raške škole. Karakteristične manastirske kule, stupovi po kojima je manastir dobio ime, elipsasta kupola hrama, nepravilan oblik oltarskog prostora i specifično rešenje centralne kupole predstavljaju graditeljske inovacije onog vremena.

Freske iz priprate svrstane su u najbolja ostvarenja tog vremena. Kralj Dragutin je sazidao i novu trpezariju, a ulaznu kulu pretvorio u kapelu sa grobnicom za sebe. Njegovo telo preneto tu je 1316. godine iz Srema gde je stolovao i sahranjeno u Stupovima. Posle Austro-turskog rata manastir je napušten i sve do druge polovine prošlog veka važio je za ruševinu. Kako piše na sajtu manastira, nakon 830 godina postojanja, 300 godina u ruševinama i 40 godina obnove, Stupovi su danas oživeli i delimično su obnovljeni.

Studenica kod Ušća

Opisujući mesto koje je njegov otac izabrao za manastir, a koje se nalazi na desnoj obali Studenice četrdesetak kilometara od Kraljeva, Sava kaže: „… Bilo je ovo mesto kao pusto lovište zverova. Kada je došao u lov gospodin naš i samodržac Stefan Nemanja koji je vladao svom srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da u ovom pustom mestu sagradi ovaj manastir“.

Prvo je sazidan zid, gotovo kružni, ojačan kulama od kojih je ulazna bila višespratna. U sredinu je postavio crkvu posvećenu Bogorodici, a uz zidove trpezariju, kuhinju, konake i radionice, dok je kamenim cevima sproveo vodu do porte.

Bogorodičina crkva, nevelikih dimenzija, objedinila je osobenosti vizantijskog podneblja i ovog u kojem je nastala: jednobrodna bazilika sa kubetom, spolja zidana od blokova belog radočelskog mermera, a unutra obložena bigarnim kvadrima.

Prvi deo radova završen je do 1186. kada je Nemanja ustupio presto sinu Stefanu i otišao u Hilandar, ostavivši mu u amanet da završi ono što je on započeo.

Posle novog kralja manastir su dograđivali i ulepšavali i veliki knez Vukan i kraljevi Radoslav i Milutin. Kralj Radoslav je izgradio trospratnu pripratu s paraklisima ispred Bogorodičinog hrama i freskama ilustrovao prenos Nemanjinih moštiju.

Pored Bogorodičine crkve nalaze se tri male crkve, paraklisi, posvećene sv. Nikoli, sv. Jovanu i Bogorodičinim roditeljima Ani i Joakimu, koja je poznata kao Kraljeva crkva po graditelju kralju Milutinu.

Sava je iz Hilandara preneo očeve mošti u Studenicu i tako joj obezbedio status Velike Lavre. Studenica postaje politički, kulturni i duhovni centar Srba. Sava je napisao Tipik, pravila o ponašanju čiji je prvi deo posvetio Nemanjinom životopisu. To je prvo srpsko književno delo.

Studenica je danas izuzetna zbog svojih fresaka. Natpis u crkvi otkriva da je njeno živopisanje započeto u vreme Nemanje, nastavljeno u vreme Vukana, a pretpostavlja se da je u oštećenom delu natpisa i ime Stefana Prvovenčanog.

Neizostavno treba spomenuti monumentalnu kompoziciju „Hristovog raspeća“ koja zauzima središnji deo zapadnog zida. Na tamnoplavoj pozadini, toplo-okerna figura Hrista i drugih učesnika religiozne drame, s naglašeno ljudskim dimenzijama stradanja i bola, ostvareno je jedno od najvećih dela evropske umetnosti 13. veka.

Žiča kod Kraljeva

Za razliku od većine naših manastira koji su građeni u teško pristupačnim predelima, Žiča se nalazi u plodnoj ravnici, na samo 6km od Kraljeva prema Mataruškoj Banji. Zadužbina je kralja Stefana Prvovenčanog (1195 – 1223) i jedna je od najvećih svetinja srpskog naroda. Gradnja glavne manastirske crkve Sv. vaznesenjazapočeta je oko 1206. godine, a završena pre 1217.g., kada je njen ktitor dobio kraljevsku krunu iz Rima.

Crkva sv. Petra i Pavla nalazi se istočno od glavne crkve. Potiče iz 14. veka, jednostavne je arhitekture–jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istočnoj strani. Ozidana je kamenom i opekom. Obnovljena je u 18. veku.

Sopoćani (XIII vek) kod Novog Pazara

Kralj Stefan Uroš I, najmlađi Nemanjin unuk, podigao je Sopoćane blizu sopota – izvora reke Raške – u Rasu, središtu srpske srednjevekovne države. Mesto na kojem je zapisana godina podizanja hrama je oštećeno, pa se na osnovu predstava na freskama pretpostavlja da je gradnja trajala od šeste do sedme decenije XIII veka.

Unutar debelih zidova je Crkva svete Trojice, najznačajniji deo manastira, a duž zidova raspoređeni su trpezarija, kuhinja i zgrade sa monaškim kelijama.

Arhitektura manastirske Crkve sv. Trojice ima sve odlike raške škole. Izgrađena je od tesane sige, prozori su od belog mermera, sve je u klasičnim romaničkim oblicima, bez dekoracije. Spoljna priprata sa zvonikom dozidana je nešto docnije, po stilu bi se moglo reći najverovatnije na kraju 13. veka, kada se arhitektura u Srbiji oslanja na vizantijske uzore.

Uroš se naziva prvim ktitorom, što znači da je već tada postojao i drugi. Nema podataka da li je to bio Milutin, neki crkveni poglavar ili kraljica Jelena, Uroševa majka. Na freskama spoljne priprate oslikan je Dušan kao kralj, pa je moguće zaključiti da su nastale pre 1346. godine kad je Dušan proglašen za cara.

Stručnjaci su ocenili da je sopoćanski živopis najkvalitetnije i stilski najčistije ostvarenje ovog vremena u slikarstvu Vizantije. Ovde su prvi put u našem slikarstvu ilustrovani Vaseljenski sabori, biblijske priče o Josifu, Strašni sud i Rodovno stablo Hristovo. Posebno je značajna istorijska kompozicija „Smrt kraljice Ane Dandolo“: iznad kraljičinog odra stoji njen sin kralj Uroš sa svojim sinovima Dragutinom i Milutinom i ostalim članovima vladarske porodice. Ispred odra kleči kraljica Jelena, žena kralja Uroša. Sličnost ove kompozicije sa predstavom Uspenja je očigledna.

Gradac kod Raške

Manastir Gradac leži na uzdignutoj zaravni iznad Gradačke reke, na obodu šumovitih padina Golije. Udaljen je 21km severozapadno od Raške i 12,5km zapadno od Brvenika i Ibarskog puta. Tačna godina gradnje manastira nije poznata. Smatra se da je završen u poslednjoj četvrtini 13. veka. Zadužbina je Jelene Anžujske. Građena je u tradiciji raške škole.